+lık, +lik, +luk, +lük: Türkçenin en işlek yapım ekidir. İsim cinsinden kelimelere gelerek yeni isim ve sıfatlar türetir. Bu ek çoğunlukla araç gereç, eşya, meslek, ülke, ilçe, köy, mahalle, semt, rütbe ve makam, din ve mezhep isimleri ile soyut isimler yapmada kullanılır.
-göz+lük, avukat+lık, Susur+luk, vali+lik, Müslüman+lık, dürüst+lük …
+lı, +li, +lu, +lü: Türkçenin en işlek yapım eklerinden biridir. Görevi: kurum, kuruluş, hanedan isimlerine gelerek buralara mensup olmayı ifade etmek, yer adları yapmak, sayı isimlerinden isim ve sıfat türetmek, ikilemeleri pekiştirerek sıfat yapmaktır:
-İstanbul+lu, Deniz+li, iki+li, ana+lı baba+lı …
+sız, +siz, +suz, +süz: Bir özelliğin bir nesnede bulunmadığını bildiren olumsuz bir yapım ekidir. İsim, sıfat ve zarflar türetir:
-görgü+süz, çiçek+siz, uyku+suz, ses+siz seda+sız …
+cı, +ci, +cu, +cü/+çı, +çi, +çu, +çü: Türkçenin işlek eklerinden biridir.
Temel görevi; meslek ve uğraşma belirten isim ve sıfatlar yapmak,
eklendiği isme sahiplik anlamı katmak, alışkanlık belirten isim ve sıfatlar
türetmek, taraftarlık veya bir inanca bağlılık ifade eden isim ve sıfatlar
yapmak, yer adları türetmektir:
-balık+çı, miras+çı, içki+ci, devlet+çi, Ayran+cı …
+ca, +ce / +ça, +çe: Bu ek esasında bir çekim eki olup zamanla yapım
eki görevi üstlenmiştir. Genel olarak: kavim ve millet isimlerinden dil
isimleri yapar ve yer adı türetir. Ayrıca sıfat ve isimlerden cins isim
türetmede kullanılır:
-Türk+çe, Çamlı+ca, ılı+ca …
NOT: Çekim eki olarak da kullanılan bu ekin bu konumdaki
görevleri ise; isimlere, gibi, göre, kadar, olarak, ile, birlikte anlamlarını
katmaktır:
-Çocuk+ca, ben+ce, günler+ce, hızlı+ca, millet+çe …
+cak, +cek: Zamanla işlekliğini yitiren bir ektir. Temel görevi; küçültme ve sevgi ifade eden isim, sıfat, ve zarflar türetmektir.
-yavru+cak, yumur+cak …
+cık, +cik, +cuk, +cük: Zamanla işlekliği artan bir ektir. Ad ve sıfatlara
gelerek, küçültme, sevgi, acıma ifade eden sözcükler ve yer adları türetir:
-minik+cik > minicik, yumuşak+cık > yumuşacık, Göl+cük …
+aç, +eç: Benzerlik ve ilgi ifade eden işlek olmayan bir ektir.
– top+aç>topaç, kır+aç>kıraç …
+ak, +ek: Benzerlik ve küçültme ifade eden işlek olmayan bir ektir:
-sol+ak, top+ak …
+an, +en: Bağlılık, kuvvetlendirme ve çokluk ifade eden pek işlek olmayan bir ektir:
– kök+en, sap+an …
+ar, +er / +şar, +şer: İşlek bir ektir. Üleştirme sayı isimleri yapar:
-üç+er, yedi+şer …
+z: Günümüzde işlekliğini kaybetmiş ölü eklerdendir. Asıl sayı
isimlerine getirilerek eşlik, çokluk ifade eden topluluk sayı isimleri
yapar:
-iki+z>ikiz, dörd+ü+z>dördüz …
+cıl, +cil … / +çıl, +çil …: Pek işlek olmayan bir ektir. Bir şeye düşkün
olma, benzerlik gibi anlamlar katarak bitki, hayvan ve kavram isimleri
ile sıfatları yapar:
– balık+çıl, ev+cil …
+daş / +taş: Eski ve istekliği artan bir ektir. Beraberlik, ortaklık ifade
eden isimler yapar.
-sır+daş, meslek+taş …
+gil /giller: Unvan ve arkadaşlık bildiren aile, ev isimleri türetir.
Bitki ve hayvan ailelerini bildiren terimler türetir.
-amca+m+gil, kedi+gil+ler …
+l: Benzerlik ifade eder. Çok az kelimede görülür.
-yasa+l, özne+l …
+la, +le: Pek işlek olmayan, yer isimleri yapan bir ektir.
-kış+la, tuz+la …
+sı, +si, +su, +sü: Benzerlik, gibilik ifade eden, işlekliği az olan bir
ektir:
-kadın+sı, çocuk+su …
(ı)+msı, (i)+msi, (u)+msu, (ü)+msü: Özellikle renk isimlerinde kullanılan, benzerlik ve gibilik ifade eden işlek bir ektir.
-yeşil+i+msi, tatlı+ı+msı …
(ı)+mtrak: Az işlek eklerdendir. Benzerlik ve gibilik ifade eder. Tat ve
renk isimleri yapar.
acı+mtrak, sarı+mtrak …
+layın, +leyin: Aslında bir isim çekim eki olan bu ek zamanla kalıplaşarak günümüzde zaman isimleri türeten bir yapım ekine dönüşmüştür.
-gece+leyin, sabah+leyin …
+cılayın, +cileyin: Günümüzde pek işlek olmayan bu ek zamirlere “gibi, kadar” anlamı katmaktadır:
– sen+cileyin, ben+cileyin …
+n, +ın, +in, +un, +ün: Aslında bir çekim eki olan bu ek zamanla yapım eki olarak kullanılmıştır.
-yaya+n, yaz+ın …
+man, +men: Pek işlek omayan bu ek benzerlik ve abartma bildirir:
-küçük+men>küçümen, koca+man>kocaman …
+ıncı, +inci, +uncu, +üncü: Asıl sayı isimlerinden sıra sayı isimleri yapan bir ektir.
– iki+nci, son+uncu …
+t: Pek işlek olmayan bir ektir. Denklik ifade eder:
– karşı+t, eş+it …
+sal, +sel: İşlek olmayan bir ektir. Aitlik ve nispet belirtir.
– çevre+sel, kut+sal …
+tı, +ti, +tu, +tü: İşlek bir ektir. Yansıma sözcüklerde kullanılır.
– patır+tı, ışıl+tı …
+dak: İşlek olmayan bir ektir. Yansıma sözcüklere gelir.
– fırıl+dak, kıkır+dak …
+dam, +dem: Pek işlek olmayan eski bir ektir.
– er+dem, gün+dem …
