Cümle Çeşitleri Konu Anlatımı (Detaylı)

Cümleler anlam ve yapılarına, yüklemin türü ve yerine göre sınıflandırılırlar:

Yapısına Göre Cümleler

Yapılarına göre basit, birleşik, bağlı ve sıralı cümleler olmak üzere dört cümle çeşidi vardır.

Basit Cümle

Yapısında isim veya fiil cinsinden tek bir yüklem bulunan cümle basit cümledir. Türkçede cümleler genellikle basit yapılıdır. Yapısında zarf fiil, sıfat fiil, isim fiil bulunan cümleler de basit cümledir. Çünkü bu kelime ve bunlardan oluşan kelime grupları yargı bildirmezler.

Ör: Sıcak yaz aylarını geçirmek için deniz kıyılarına, yaylalara kaçanlar şimdi birer birer kışlıklarına dönüyorlar. (Basit cümle)
Ör: Rüzgar, denizin yüzünü pürüzlendirerek küçük savaşlar yaratıyordu. (Basit cümle)

Birleşik Cümle

İçinde birden fazla yüklemi olan, dolayısıyla birden fazla yargı taşıyan cümlelerdir. Birleşik cümle, bir ana cümle ve cümlelerin anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleyle kurulur. Türkçede iki tip birleşik cümle vardır.

Şartlı Birleşik Cümle

Şart ekiyle kurulmuş bir şart cümlesiyle ondan sonra gelen temel cümlenin meydana getirdiği yapıdır. Şart cümlesi tek başına yargı, bitmiş bir hüküm bildirmez. Temel cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme anlamlarıyla tamamlar ve genellikle zarf tümleci görevindedir.

Ör: Bir ay önce sözümü dinleseydi / başına bu felaket gelmeyecekti. (Şartlı birleşik cümle)
Ör: Artık demir alma günü gelmişse zamandan
Ör: Meçhûle giden bir gemi kalkar bu limandan. (Şartlı birleşik cümle)

İç İçe Birleşik Cümle

Bir cümlenin, başka bir cümle içinde yer aldığı cümlelere iç içe birleşik cümle denir. Bu yapıda ana cümlenin yüklemi genellikle “de-, son-, zannet-, bil-, gör-, görün-, farz et-, düşün-” fiillerinin çekimli şeklidir. Ana cümlenin sonda bulunduğu bu sıralanış Türk cümle yapısına uygundur.

Ör: “Eyvah ki savaşı önce kendimize karşı kazanmak zorundayız” diye düşündü.
Ör: “Gördüğüm kadarıyla beğendim galiba” diyorum gitgide kısılan sesimle.

Bağlı Cümle

Bağlama edatlarıyla birbirine bağlanmış cümleler topluluğudur. Bu cümleler “ki” veya diğer bağlama edatlarıyla kurulmak üzere iki tipte karşımıza çıkarlar.

“Ki” li Bağlı Cümleler

Farsça “ki” bağlama edatıyla bağlanmış cümlelerdir. Bu cümlelerin her biri, tek başına yargı bildiren müstakil bir cümledir. Bu yapıda genellikle ana cümle başta, yardımcı cümle sonda bulunduğu için bu sıralanış Türk cümle yapısına aykırıdır.
Ör: Kızıl havaları seyret ki / akşam olmakta.
Ör: İtiraf etmeliyim ki / ona kanım ısındı.
“ki” li bağlı cümlelerde, ana cümlenin bazen düştüğü görülür, bu tarz yapılarda cümle okuyanın zihninde tamamlanır.
Ör: Bana kızdı diye o kadar korktum ki (anlatamam).

Diğer Bağlama Edatlarıyla Kurulan Bağlı Cümleler

Birden fazla cümlenin “ve, veya, fakat, da, ama, lâkin, meğer, halbuki” v.b. Bağlama edatlarıyla birbirine bağlandığı cümleler topluluğudur. Her biri müstakil bir cümle olan bu cümleler arasındaki anlam ilişkisi, bağlama edatlarıyla sağlanıp pekiştirilmektedir. Bu cümlelerin bazılarında yüklemin kip ve şahıs ekinin aynı, bazılarında ise farklı olduğu görülür. Unsurlarından bir veya birkaçının ortak olduğu bağlı cümleler de bulunmaktadır.

Ör: Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlıydı.
Ör: Oturdum da efkârlandım bu gece.
Ör: Ebru onunla karşılaşınca irkildi fakat gülümsediğini görünce içinin huzurla dolduğunu fark etti.

Sıralı Cümle

Tek başına yargı bildiren birden fazla bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur. Sıralı cümleler iki veya daha fazla cümleyle kurulur. Cümleler birbirinden virgül veya noktalı virgülle ayrılırlar. İki tip sıralı cümle vardır:

Bağımlı Sıralı Cümle

Aralarında bir veya birden fazla ortak öğenin bulunduğu cümlelerdir.
Ör: Öğrenciler, ödevlerini yaptı, sınavlarını geçti, huzurla dönemi bitirdiler.

Bağımsız Sıralı Cümle

Ortak bir öğesi bulunmayan ancak aralarındaki ilişkinin anlam yönüyle tamamlandığı cümlelerdir.
Ör: Öğretmen ders anlatıyor, öğrenciler dinliyordu.

Anlamlarına Göre Cümleler

Anlamına göre cümleler üçe ayrılır:

Olumlu Cümle

Yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelerdir. Yapı bakımından olumsuz görünen bazı cümleler, anlamca olumludur. Bir cümlede iki olumsuz unsur varsa, cümlenin anlamı olumlu olur. Yapı bakımından olumsuz olan bazı cümleler ise soru yoluyla olumlu bir anlam kazanırlar. “-den başka” kalıbı “değil” edatıyla birlikte cümleyi olumlu yapar ayrıca aynı kalıp soru yoluyla da cümleye olumlu bir anlam kazandırır.

• Medeniyet çok kuvvetli bir ışıktır.
• Gökle denizin birleştiği dumandan çizgiye dikkatle baktı.
• Dayaktan korkmayan, titremeyen yoktur.
• Söylediklerinizi dinlemez olur muyum?
• Sana bu yaptıkları kötülükten başka bir şey değildi.
• Senin bu yaptıkların kıskançlıktan başka nedir?

Olumsuz Cümle

Yargının gerçekleşmediğini anlatan cümlelerdir. “-ma, -me” olumsuzluk eki, “değil” edatı “yok” sözcüğü cümleyi olumsuz yapan unsurlardır. Yapı bakımından olumlu olan bazı cümleler anlamca olumsuzdur. “ne… ne…” bağlama edatı cümlenin anlamını olumsuz yapar, ayrıca bazen soru eki de olumlu bir cümleye olumsuz anlam kazandırabilir.

• Ona söyle, boş yere beni aramasın.
• Sanat eserleri, tabiattan kopya edilmiş değildir.
• Şu aralar onun dünyadan haberi yok.
• Ne bir vefa gördüm, ne fayda buldum.
• Ben bu sözü söyler miyim?

Soru Cümlesi

Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelerdir. Soru cümlesi olumlu da olumsuz da olabilir. Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları, soru edatları ve soru eki “-mı / -mi”, bir cümleye soru anlamı kazandırır.

• Neden coşkun suların sesi gittikçe dindi?
• Bu sonbahar sabahının donuk inci rengini nasıl anlatabilirim?
• Acaba aklımda yanlış mı kalmış?
• Baban yerinde adamdan ne istedin şimdi?

Yüklemin Türüne Göre Cümleler

Cümleler yapısında bulunan yükleme göre ikiye ayrılır.

Fiil Cümlesi

Yüklemi çekimli bir fiil veya fiil grubu olan cümlelerdir. Her türlü iş, oluş, hareket fiil cümleleriyle karşılandığı için Türkçede fiil cümleleri isim cümlelerine nazaran daha çok kullanılır.
Ör: Genç kızın içine birden hüzün çöktü.
Ör: Katlara dar bir merdivenden çıktık.

İsim Cümlesi

Yüklemi ek fiille çekimlenmiş (ek fiil bazen düşebilir) bir isim veya isim grubundan oluşan cümlelerdir. Türkçede en çok kullanılan isim cümlesi “var”, “yok” isimlerinin yüklem olduğu cümlelerdir.

Ör: Saatlerdir otobüsteyim, otobüs boş ve neşesiz.
Ör: Bugün sende tuhaf bir durgunluk var.
Ör: Oraya vardığım zaman kimsecikler yoktu.

Yüklemin Yerine Göre Cümleler

Yüklemin cümle içindeki yerine göre iki çeşit cümle vardır:

Kurallı Cümle

Yüklemi sonda bulunan cümle kurallı cümledir. Türkçe cümle yapısına uygun olan bu dizilişte vurgulanmak istenen öğe yükleme yaklaştırılır.
Ör: Ara sıra parmaklarıyla alnındaki terleri siliyordu.
Ör: Bu güler yüzlü adam sanki ben değilim.

Devrik Cümle

Yüklemi sonda olmayan cümlelerdir. Bu tarz cümlelere genellikle şiir dilinde rastlanır. Ayrıca atasözlerinde ve günlük konuşmalarda da devrik cümle yapısının çok sık kullanıldığı görülür.
Ör: Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilal.
Ör: Gülme komşuna, gelir başına.