Konuşma veya okuma esnasında herhangi bir hece veya kelimenin diğerlerine göre daha baskılı söylenmesine vurgu denir. Dilde vurgu anlam ayırıcı bir özelliktir. Türkçe, hafif vurgulu bir dildir. Hece ve kelimelerin vurguları pek fazla hissedilmez. Vurguyla ilgili belli başlı kurallar şunlardır:
Kelime Vurgusu:
- Türkçe kelimelerin normal vurgusu son hece üzerinde olur: defter, toprak …
- Memleket isimlerinde vurgu genellikle ilk hecededir:
-Ankara, Berlin …
- Hitap ve seslenmelerde vurgu ilk hecededir:
-Arkadaş!, Ayşe! …
- Ünlem, bağlaç ve zarflarda genel olarak vurgulu hece baştadır:
-haydi!, birden …
- Türkçeye yeni girmiş yabancı asıllı kelimelerin vurgusu, ilk hecenin üzerindedir:
-banka, radyo …
- Türkçede “-ça, -madan, -ken, -ma (olumsuzluk eki) gibi ekler vurgusuzdur. Bu eklerden biriyle bitmiş kelimede vurgu bu eklerden önceki hecnin üzerindedir:
-yavaşça, yorulmadan, gelirken, sarma …
- Soru eki olan “mi” vurguyu kendinden önceki heceye atar:
-Gittiniz mi?, sevecek misiniz? …
- Bağlaç olan “da/de” ve “ki” vurguyu kendinden önceki heceye atar:
-gördüm ki, sen de …
- Fiillerde durum biraz daha farklıdır. Şöyle ki:
a) Olumsuz fiillerde vurgu “-ma/-me” ekinden önceki hecededir:
-gülmedi, anlamadı …
b) Olumlu fiillerde (-yor), (-di), (-miş), (-ecek), (-ir) kip ekleri hep vurguludur. Ancak bütün bu zamanların üçüncü çokluk şahısları diğerlerinden ayrılarak vurguyu (-lar) hecesine çeker:
-söylüyor, yaptı, gitmiş, ölecek, bilir, söylüyorlar, bilirler …
c) Emir kipinin ikinci şahıslarında vurgu ilk hecede, üçüncü şahıslarında son hece üzerindedir:
–gelin, gelsinler …
d) Şart kipinde (-sa), istek kipinde (-a), gereklilik kipinde (-lı) hecesi vurguludur:
-yapsa, oturayım, okumalıyız …
Cümle Vurgusu:
Türkçe cümlede, cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Ancak cümle içinde öne çıkarılmak istenen kelime üzerine de kaydırılabilir. Böyle durumlarda kelime sırası değiştirilerek vurgulanmak istenen kelime yükleme yaklaştırılır. Kısaca cümle vurgusu sözün anlamına göre gezici özellik taşır. Cümlenin vurgusu değiştikçe anlamı da değişir:
-Ali gelecek.
-Ali yarın Mersinden gelecek. (Başka yerden değil, Mersinden.)
-Ali Mersinden yarın gelecek. (Bugün değil, kesinlikle yarın.)
Tonlama
Konuşma esnasında ifade edilen duygu ve düşüncenin özelliğine göre ses perdeleri arasında devamlı bir değişme olur. Ses alçalıp yükselebilir ya da bir kararda kalabilir. Bu olay belli bir âhenk içerisinde olur ki buna tonlama denir.Tonlama konuşmayı tekdüzelikten kurtarır ve dile bir melodi katar.
Haber ifade eden cümlelerde
tonlama, ifadenin sonuna doğru alçaltılır; dilek ve soru cümlelerinde ise
yükseltilir. Olumsuz cümlelerde sesin tonu olumsuzluk edatı üzerinde yüksektir.
Fiilimsilerle kurulan cümlelerde ise yüklem görevini üstlenen fiilimsi yüksek
tonla söylenir. Ara cümlelerde tonlama olmaz.
