Türkçe’de Çekim Ekleri (İsim-Fiil Çekim Ekleri)

Kök ve gövdelere gelerek eklendikleri sözleri diğer kelimelere bağlayıp onlara işleklik kazandıran eklerdir. Hem fiil hem de isimlerle kullanıldıkları için kullanma alanı yapım eklerine göre çok geniştir. Normal şartlarda aynı cinsten çekim ekleri üst üste gelemez (İstisnaî durumlarda çekim ekinden birinin çekim ekliği unutulmuş demektir.). Bazen bir yapım ekinin çekim ekine dönüştüğü görülebilir. Kelime grupları ve cümlenin yapısını çekim eki belirlediğinden dolayı bir çekim ekinin değişmesi tamamen cümlenin anlamının değişmesine neden olur. Çekim ekleri ikiye ayrılır. Bunlar:

İsim Çekim Ekleri

İsim cinsinden kelimelere getirilen bu ekler beş kategoride ele alınır:

Sayı ve Çokluk Eki (-lar, -ler): Kök ve gövdelere doğrudan bağlanan ve hâl eklerinden sonra gelmeyen bu ek, belirsiz çokluk ifade eder, yani nesnenin adedini değil de birden çok olduğunu belirtir:
-çiçek-ler, ağaç-lar …

İyelik Ekleri: Sahiplik ve aitlik ifade eden eklerdir. İsimleri isimlere bağlayan iyelik ekleri hâl ve soru eklerinden sonra gelmezler. İyelik ekleri “benim, senin, onun, bizim, sizin, olmayı” ifade eden üçü teklik, üçü çokluk olmak üzere altı gruptadır.
Teklik: 1.Şahıs—> -m (benim):
baba-m, ev-i-m …
2.Şahıs—> -n (senin):
baba-n, ev-i-n …
3.Şahıs—> -ı, -i, -u, -ü / -sı, -si, -su, -sü (onun):
baba-s-ı, ev-i …
Çokluk: 1. Şahıs—>-mız, -miz, -muz, -müz (bizim):
baba-mız, ev-i-miz …
2.Şahıs—> -nız, niz, nuz, nüz (sizin)
baba-nız, ev-i-niz …
3.Şahıs—> -ları, -leri (onların):
baba+ları, ev-leri

Aitlik Eki (-ki): Eski bir ektir. Kelimeye bitişik yazılır ve büyük ünlü uyumuna uymaz.
– yarın-ki, ev-de-ki …

Hal (Durum) Ekleri

Yalın Durum: Eksizdir. Sözcüğü, cümledeki başka herhangi bir kelimeye bağlamaz:
– çiçek, güzellik …

İlgi Durumu (-ın, -in, -un, -ün / -nın, -nin, -nun, -nün): İki ismi birbirine ait olmak suretiyle bağlayıp isim tamlamalarını meydana getirir. İlgi eki tamlamanın tamlanan unsuruna bağlanır:
– bahçe-nin duvarı, defter-in kapağı …

Yükleme Durumu (-ı, -i, -u, -ü): Yükleme durumu ekini alan fiiller cümlede belirtili nesne görevindedir.
– pencere-y-i, defter-i …

Yaklaşma (Yönelme) Durumu (-a, -e): Yönelme durumu ekini alan fiiller cümlede dolaylı tümleç görevindedir.
– okul-a, iş-e …

Bulunma Durumu (-da, -de / -ta, -te): Bulunma durumu ekini alan fiiller cümlede genellikle yer tamlayıcısı olarak bulunurlar:
– iş-te, okul-da …

Uzaklaşma Durumu (-dan, -den / -tan, -ten): Fiilin karşıladığı hareketin kendisinden uzaklaştığını belirten durum ekidir:

-gönül-den, sonra-dan …

Vasıta Durumu (-n, -la, -le): Fiilin ne ile, nasıl, ne zaman yapıldığını göstermek üzere isimlere bağlanan bir ektir. Eski Türkçede kullanılan vasıta eki “-n” iken bugün bu yapım eki karakteri kazanmıştır.
– yaya-n, yazı-n …
Günümüzde kullanılan –la, -le vasıta eki, “ile” edatının ekleşmesiyle oluşmuştur. Bu eki alan sözcükler cümlede zarf olarak bulunurlar:
– araba-y-la, abla-sı-y-la …

Eşitlik Durumu (-ca, -ce, / -ça, -çe / -cak, -cek): Bu ek isimlere “gibi, göre, kadar, ile, birlikte” anlamlarını katmaktadır: insan-ca, biz-ce,
– günler-ce, yavaş-ça, millet-çe …

Yön Gösterme Durumu (-arı, -eri / -ra, -re ): Başlangıçta çekim eki olan bu ek, zamanla yapım eki görevi almıştır:
– taş-ra, dış-arı …

Soru Eki (-mı, -mi, -mu, -mü): Edat kökenli olan bu ek ünlü
uyumlarına uyumlarına uymaktadır. İsimlerin sonuna gelir ve ayrı yazılır:
– böyle mi, okunacak mı

Fiil Çekim Ekleri

Fiil kök ve gövdelerine gelerek onlara işleklik kazandıran eklerdir. Fiiller, kullanım alanına tek başlarına çıkmadıkları için mutlaka fiil çekim eklerinden birini alırlar. Türkçede dört grup fiil çekim eki vardır. Bunlar:

Şekil ve Zaman Ekleri (kip ekleri): Fiil kök veya gövdelerinin karşıladığı hareketi bir şekle bir zamana bağlayan eklerdir. Fiilin şekil ve zaman eki almış biçimlerine kip denir. Kipler, haber(bildirme) ve dilek (tasarlama) kipleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. Haber kipleri; ortaya çıkan ya da çıkacak olan hareketi haber veren kiplerdir ve bunlarda hem şekil hem de zaman ifadesi vardır. Dilek kipleri ise henüz gerçekleşmemiş tasarı halindeki hareketleri ifade eder ve bunlarda zaman ifadesi yoktur.

Şahıs Ekleri: Fiil çekimlerinde kip eklerinden ya da soru eklerinden sonra gelen şahıs ekleri çekimli fiillerde hareketi yapanı ifade eder. Üç tip şahıs eki vardır. Bunlar:

a-) Şahıs zamiri kökenli şahıs ekleridir; şimdiki zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman, istek ve gereklilik çekimlerinde kullanılır:
– seviyor-um, seviyor-sun, seviyor-uz, seviyor-sunuz, seviyor-lar

b-) İyelik kökenli şahıs ekleridir; görülen geçmiş zaman ve şart kiplerinde kullanılır:

– geldi-m, geldi-n, geldi-k, geldi-niz, geldi-ler

c-) Emir kiplerinde kullanılan şahıs ekleri ise aynı zamanda emir kipinin şekil ekleridir:
-göre-yim, gör-sün, göre-lim- gör-ün / ünüz, gör-sünler

Soru Eki: Edat kökenli olan ve sonradan ekleşen bu ek, her türlü kelimenin soru şeklini yapmaktadır. Genellikle kelimelerin sonunda olan bu ek bazı çekimlerde şahıs eklerinden önce gelmektedir:
-verdin mi?, veriyor musun? …

Fiilimsi Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine gelerek geçici olarak isim, sıfat ve zarf yapan eklere fiilimsi ekleri denir. Bu eki alan sözcükler hareketi karşıladıkları için fiil olmaya devam etmekle birlikte fiilimsi eklerini aldıktan sonraki görevleri bakımından geçici olarak isim, sıfat veya zarf olmuşlardır. Bu eklerin bazı kelimelerde yapım eki gibi kullanılarak kalıcı değişiklikler meydana getirdiği de görülmüştür:
– gül-en (kız)—> geçici sıfat
– geç-miş (mazi)—>kalıcı isim

Fiilimsiler üç gruptur. Bunlar:

a-) İsim-fiil Ekleri: Hareket isimleri yapar:
-mak, -mek: bak-mak, gül-mek …
-ma, -me: oku-ma, gör-me …
-ış, -iş, -uş, üş: yürü-y-üş, bekle-y-iş …

b-) Sıfat-fiil Ekleri: Hareketlere bağlı sıfatlar yapar.
-an, -en: koş-an, sev-en …
-ası, -esi: görül-esi, yıkıl-ası …
-maz, -mez: tüken-mez (kalem), bit-mez (iş)
-r / -ar, -er: koş-ar (adım), bil-i-r (kişi)
-dık, -dik, -duk, -dük / -tık, -tik, -tuk, -tük: tanı-dık, bil-dik …
-acak, -ecek: doğ-acak (bebek), sevil-ecek (kız) …
-mış, -miş, -muş, -müş: piş-miş (yemek), bil-miş (çocuk) …

c-) Zarf-fiil Ekleri: Cümlede fiillere bağlanıp hareket hallerini bildiren zarfları oluştururlar.
-ıp, -ip, -up, -üp: gel-ip, gül-üp …
-arak, -erek: gel-erek, gül-erek …
-ınca, ince, -unca, ünce: gel-ince, gül-ünce …
-dıkça, -dikçe: gel-dikçe, gül-dükçe …
-madan, -meden: gel-meden, gül-meden …
-alı, -eli: gel-eli, gül-eli …
-ken: gel-ir-ken, gül-er-ken …
-maksızın, -meksizin: gel-meksiniz, gül-meksizin …
-a, -e: gel-e gel-e, gül-e gül-e …
-ı, -i, -u, -ü: oyna-y-ı oyna-y-ı …