Bu Yazıda Neler Var?
Yerkabuğunun altından iç çekirdeğe kadar uzanan, değişik yoğunluk, sıcak ve basınç değerlerine sahip akışkan eriyikler ve gazlardan oluşan malzeme “magma”dır. Magma bileşiminde; su bileşiği, oksijen, silisyum, alüminyum, demir, kalsiyum, magnezyum, sodyum, potasyum gibi elementler ile gaz halinde karbondioksit ve silisyum dioksit bulunmaktadır.
Magma, yerkabuğunun zayıf yerlerinden zaman zaman sokulmalar yapar ki buna “magma enjeksiyonu” adı verilir. Magma enjeksiyonu sırasında magmatik malzeme bazen yeryüzüne kadar çıkar ve lav halinde akış gösterebilir. Bu olayın adı ekstrüzyondur. Magmadan gelen malzeme bazen de yerkabuğunun içerisindeki boşluklara sokulur ve soğur. Bu durumda intrüzyon olarak adlandırılır. Yeryüzüne çıkan magmanın soğuması ya da kristalleşmesi sonucu “magmatik kayaçlar” meydana gelir. Magmatik kayaçların bir diğer adı ise katılaşım kayaçlardır.
Doku (Tekstür) Özelliklerine Göre Magmatik Kayaçlar
Kayacı oluşturan unsurların boyutları, şekli, birbiriyle bağ biçimi, çeşitli boyuttaki unsurların oranı kayacın dokusunu meydana getirir. Magmatik kayaçlar, yerkabuğunda birbirinden faklı koşullar altında oluştuğu için çok çeşitli doku özelliklerine sahiptir. Magma veya lavın soğuma hızı dokunun belirlenmesinde en önemli role sahiptir. Örtü tabakaları altına sokularak yavaş yavaş soğuyan magmadan meydana gelen kayaçlar gözle görülen iri kristaller biçimine dönüşür. Derinlik kayaçları yavaş soğuduğu için hepsi iri taneli ve kristalli bir özellik gösterir.
Lav akıntıları ve yüzeye yakın sokulumlar derinlerdeki soğumaya göre daha hızlıdır. Dolayısıyla kristalleşme volkanik malzemenin bütün yüzeyinde aynı anda başlar. Bu nedenle kristaller irileşecek büyümeyi sağlayamaz ve sonuçta meydana gelen kayaç ince kristalli olur. Yüzeydeki soğuma çok daha hızlı olursa kristaller gözle görülemeyecek kadar küçük olur. Lav akıntıları ani soğumaya uğrarsa kristalleşme meydana gelmez ve homojen bir şekilde katılaşma gerçekleşir. Bu şekilde oluşan kristalsiz kayaca volkan camı (obsidyen) adı verilir.
Magmatik kayaçların unsur boyutları kayacın oluştuğu derinliği ve oluşum koşullarını gösteren bir ölçektir. Bu özellik magmatik kayacın çıplak gözle kaba ayırımının yapılmasında önemlidir. Kaba ayırımda ekstrem ölçülerde kayaçlar mevcuttur. Unsur boyutu sıfır olan volkan camı ile yer yer kristallerin boyu 10 m.yi geçen pegmatitler iki uç örnektir. Ancak magmatik kayaçların unsur boyutu geniş ölçülerde değiştiği için ince ayırım laboratuvar çalışmasıyla yapılır. Kayaçlar unsur boyutlarına göre temelde üçe ayrılır:
Fanerit Doku
Kayacın mineral unsurlarının en az yarısı çıplak gözle görülebilecek kadar iri kristallerden meydana gelmişse kayaç faneritik dokuya sahiptir. Böyle kayaçlar faneritler ya da faneritik kayaçlar olarak adlandırılır. Faneritik dokuya sahip kayaçlar yaklaşık eşit boyuttaki kristallerden meydana gelir.
Afanit Doku
Kayacın mineral unsurlarının yarısından fazlasının gözle ayırt edilemediği durumlarda kayaç afanitik dokuya sahiptir. Bu özellikleri gösteren kayaçlar afanitler ya da afanitik kayaçlar olarak adlandırılır. Afanitik kayaçlar ince taneli olduğu için mineral tanelerinin çoğunu büyütmeden görmek mümkün değildir.
Camsı Doku
Lav akıntılarının yüzeye çıkar çıkmaz ani soğumaya uğramasıyla kristalleşemeden camsı bir görüntü kazanması ve katılaşmasıyla oluşan kayaçlar camsı dokuya sahiptir. Bu özelliklere sahip kayaç içerisinde genelde çıplak gözle unsurlar seçilemez. Bu nedenle bütün kayaç cama benzer.
Kayaç içerisine çeşitli boyutlardaki unsurların diziliş biçimi ve bulunuş oranı çeşitli doku tiplerini de oluşturmuştur. Bunlara taneli (granüler, granitoid), porfir doku vb. gibi örnekler verilebilir.
Taneli (granüler, granitoid) Doku
Taneli dokuda kayaç yaklaşık aynı büyüklükteki kristalleşmiş minerallerden meydana gelir. Yani kayaç dokusu tamamen iri ya da tamamen ince kristallerden oluşur. Dolayısıyla kayaç holokristalindir. Taneli kayaç içerisindeki kristal boyutları 30 mm.yi geçtiğinde buna pegmatitik doku adı verilir.
Porfir Doku
Kayacı oluşturan unsur boyutları birbirinden farklı olduğunda porfirik doku meydana gelir. Kayacı oluşturan mineraller ince kristalli, iri kristalli ya da bazen de camsı olarak karışık bulunabilir. Bu durum kayacın karmaşık soğuma sürecini yaşadığını gösterir. Porfirik doku içerisindeki iri mineral tanelerine fenokristal, ince tanelerin oluşturduğu kısma ise hamur ya da matriks adı verilir. Kayacın hamuru sadece camdan oluşmuşsa böyle porfirler vitrofirik doku olarak bilinir. Kayaç içerisindeki fenokristal miktarı fazla olduğunda kayaç porfirik doku özelliği gösterir ve buna göre isimlendirilir.
Kimyasal Bileşimine Göre Magmatik Kayaçlar
Magmatik kayaçları oluşturan mineraller 1000’den fazladır. Ancak bunlardan ancak 12 kadarı yaygın olarak magmatitler de bulunur. Magmatik kayaların bileşiminin yaklaşık % 99’unu silikat mineralleri meydana getirir. Silis hemen hemen tüm magmaların kimyasal bileşiminde vardır. Magmalar silis içeriğine göre felsik (asitik), intermediyer (ortaç), mafik (bazik) ve ultramafik olarak ayrılır.
Felsik (felsic) magma, açık renkli minerallerden oluşur ve içeriğinin yaklaşık % 65’inden fazlasını silis geri kalanın önemli bir miktarını alüminyum, sodyum, potasyum meydana getirir. Az miktarda ise kalsiyum, demir ve magnezyum bulunur. Bu magma asitik karakterlidir. Magmada feldispat (feldspar) ve silis (silica) yoğunluğu fazla olması nedeniyle bu iki ürünün ingilizce kısaltması magmanın adını meydana getirmiş ve “felsic” adı verilmiştir.
İntermediyer (intermediate) magma yaklaşık % 52–65 oranında silis içerir. Felsik ve mafik magma arasında bir kimyasal bileşime sahiptir. İntermediyer magma içerisinde hem felsik hem de mafik magma ürünü bulunur. Bu magmanın meydana getirdiği kayaçlara en güzel örnek andezit ve diyorittir.
Mafik (mafic) magma, koyu renkli minerallerden meydana gelmiştir. Yaklaşık % 45–52 oranında silis ve çok miktarda kalsiyum, demir ve magnezyum içerir. Bu magma bazik karakterlidir. Mafik magmaya femik adı da verilir. Magmanın içeriğinde magnezyum (magnesium) ve demir (ferric) elementleri yoğun olarak bulunduğu için iki elementin ingilizce kısaltması magmanın adını oluşturmuş ve “mafic” denmiştir.
Ultramafik magma, % 45 oranından az silis ve çok miktarda ferromagnezyum içerir. Ultramafik kayaçlar tamamen koyu minerallerden meydana gelir. Bu magmanın meydan getirdiği kayaçlar siyah ya da koyu yeşil renk alırlar. Ultramafik kayaçlarda olivin, peridot ve piroksen en çok görülen minerallerdir. Bu magma içerisinde feldispat ve kuvars yer almaz. Ultramafik kayaçlara peridotit örnek verilebilir.
Oluşum Yerlerine Göre Magmatik Kayaçlar
Oluşum yerlerine göre magmatik kayaçlar intrüsif ve ekstrüsif kayaçlar olarak ikiye ayrılırlar:
İntrüsif (İç Püskürük) Kayaçlar
Sıcak ve akışkan magma, farklı bileşim ve basınç altında yerin derinliklerinde hareket eder. Hareketli olması nedeniyle yerkabuğunun zayıf yerlerini yüzeye çıkmak için zorlar. Bazen de yerkabuğundaki boşluklardan yüzeye çıkmak için yol bulmaya çalışır. Yer yüzeyine çıkamayan malzeme çatlak ve boşluklar arasında yavaş yavaş soğur ve kristalleşirse intrüsif kayaçları meydana getirir.
İntrüsif kayaçlar; yalnızca kristallerden oluşmuş, taneli özellik gösteren ve tam kristalli kayaçlardır. Sadece kristallerden meydana gelmesi nedeniyle oldukça sağlam ve dayanıklılardır. Granit, gabro, diyorit, siyenit bu kayaçlara örnektir.
İntrüsif kayaçlar yerkabuğunda çeşitli şekillerde bulunur ve isimlendirilirler. Bir intrüsif kütlenin sokulduğu yerdeki bulunuşu ve şekli; yerkabuğunu oluşturan materyalin özelliğine, harekete geçen magmanın akışkanlığına, yoğunluğuna, hacmine ve iç etkenlerin niteliğine bağlıdır. Şekilleri ve yerkabuğunda bulunuş tarzları birbirinden ayrı olan intrüsif kütleler birbirinden farklı biçimde adlandırılırlar. Bu intrüsif yapılara; batolit, lakolit, lapolit, bismalit, dayk (filon), fakolit, sill (tabaka filonu) ve neck (volkan tıkacı) örnektir. Bu yapı tiplerinden batolit, lakolit ve lapolit diğerlerine göre daha fazla alan ve hacim kaplar. Bunlara genellikle plüton adı verilir. Plütonların oluşumuna neden olan magmatik faaliyetler ise plütonizmadır.
İntrüsif oluşumların yapı ve dokuları birbirine benzemez. Çünkü çeşitli derinliklerde yavaş yavaş soğur ve kristalleşirler. Çatlaklarına ya da boşluklarına yerleştikleri kayaçların kimyasal özelliklerini değiştirirler.
Filon ve tabaka filonu soğudukları yerlerde damar kayaçlarını meydana getirirler. Bunlar yer yüzeyine yakın derinliklerdeki tabaka çatlakları ya da boşluklarında soğuyarak katılaşan kayaçlardır. Damar kayaçları yarı derinlik kayaçları olarak bilinir. Doku özelliği diğer derinlik kayaçlarından ayrılmasını sağlar. Damar kayaçlarının doku özelliği iri kristalli taneler yanında çok ince kristalli hamurdan meydana gelir. Damar kayaçları çoğunlukla porfiri dokuya sahiptir. Bu kayaçlar derinlik ve yüzey kayaçları arasında geçiş kayaçlarıdır. Granit magma, dayk ya da sill olarak soğuma gösterirse damar kayaçlarından pegmatit, aplit, diyabaz (dolerit) ya da lamprofir gibi vb. kayaçlara dönüşür.
Ekstrüsif (Dış Püskürük) Kayaçlar
Eriyik haldeki magma, yerkabuğunun kırık ve çatlaklarından yer yüzeyine çıkabilir. Fissür ve volkan bacalarından yüzeye çıkan magma lav adını alır. Soğuyan lavlardan meydana gelen katılaşım kayalarına ekstrüsif (yüzey) kayaları ya da daha dar anlamıyla volkanik kayalar adı verilir. Andezit, bazalt, trakit, riyolit (liparit), dasit bu kayaçlara örnektir. Ekstrüsif kayalar yüzeyde atmosferle doğrudan temas halinde olması nedeniyle aniden soğur. Bu nedenle aniden soğuyan lavlar camsı özellik gösterir.
Magmatik Kayaçların Tablosu
