Türkçe’de Ses Uyumları

Türkiye Türkçesinde kelimelerin kökleri ile ekleri arasında bazı uyumlar vardır. Bu uyumlar doğrultusunda Türkçe kelimelerde sadece belirli seslerin bir arada bulunabildiği görülür. Bu durum Türkçeyi kendi has kuralları ve ahengi olan bir dile dönüştürür. Türkçede üç tür uyum vardır:

Türkçe’de Ünlü Uyumu

İki bölümde incelenir.

a) Büyük ünlü uyumu(Kalınlık-İncelik Uyumu):Türkçede kalın ünlüyle başlayan bir sözcük kalın; ince ünlüyle başlayan bir sözcük ise ince ünlüyle devam etmelidir. Bu uyum, Türkçenin geçmişten günümüze getirdiği en yaygın ses kanunudur. Kelimelere gelen eklerin de genel itibariyle bu kurala uyduğu görülür:
-Kalın-lık, ipek-li gibi

Ancak “-yor,-ken, -ki, -daş, -leyin, -mtrak, -gil,” eklerinin bu kurala uymadığı görülür:
-gelmiyor, koşarken, okuldaki, dindaş, akşamleyin, yeşilimtrak, amcamgil, gibi.

Türkçe olduğu halde bu kurala uymayan bazı kelimelerimiz de vardır. Ancak bu istisnai kelimeleri ilk şekillerine bakıldığında uyumun
var olduğu görülür:
– anne<ana, elma<alma, gibi.

Birleşik kelimeler ile yabancı asıllı kelimelerde bu uyum aranmaz:
-ilkay, teknoloji, gibi.

Küçük ünlü uyumu(Düzlük-Yuvarlaklık uyumu):Türkçede düz
ünlüyle (a,e,ı,i) başlayan bir kelime yine düz ünlüyle(a,e,ı,i) devam etmelidir. Yuvarlak ünlüyle (o,ö,u,ü) başlayan bir sözcüğü ise ya daryuvarlak( u,ü) ya da düz-geniş(a,e) ünlüler takip etmelidir.
-incelik, kalınlık, gibi.
-yuvarlak, gözlükçülük, gibi

Bu kural doğrultusunda Türkçede “-yor” eki hariç birinci hecenin dışında o,ö ünlüleri bulunmaz: Horoz, kavanoz gibi sözcükler Türkçe değildir. Birleşik kelimeler ile yabancı asıllı kelimelerde bu kural gözetilmez:
-semizotu, üniversite, gibi
Türkiye Türkçesinde, Türkçe olduğu halde bu kurala uymayan kelimelerimiz de vardır:
-yağmur, kamu, çamur, karpuz, gibi.

Türkçe’de Ünsüz Uyumu

Türkçe kelimelerde tonlu ünsüzlerle (b,c,d,g,ğ,j,v,z) tonlu ünsüzler (ç,f,h,k,s,ş,p,t) tonsuz ünsüzler yanyana gelmelidir.

-geç-tik, çalış-kan,gibi.
Yabancı asıllı kelimeler de bu uyuma girer:
-Tarafdar> taraftar, meslekdaş>meslektaş, gibi.
Akıcı ünsüzler (l,m,n ,r,y) ise hem tonlu hem de tonsuz ünlülerle yan yana gelebilmektedir:
-yol-cu, al-tı, gibi

Türkçe’de Ünlü-Ünsüz Uyumu

Bazı Türkçe kelimelerde ünlülerle bazı ünsüzleri ilgilendiren bir uyumdur. Buna göre; Türkçe kelimelerde k(e), g(e), ğ(e), ince l ile ancak e,i,ö,ü ünlüleri, k(a), g(ı), ğ(ı) kalın l ile de ancak a,ı,o,u ünlüleri bir arada bulunabilirler:
-kadın, gece, ala, ele gibi