Bu Yazıda Neler Var?
Dil, dinamik bir yapıya sahip olduğu için tarihi süreç içerisinde dilin söz varlığını oluşturan sözcüklerdeki ses ve hecelerin düşme, yer değiştirme, türeme gibi özellikleri gözlenebilir. Kelimelerdeki zamana ve sahaya bağlı olan bu değişim dilin canlılığının en önemli göstergesidir.
Buna göre ses olaylarının başlıcaları şunlardır:
Ses Türemesi
Sesler, kökleri ve ekleri meydana getirirken bazen doğruda birbirleriyle yan yana gelemezler. Bu bağlamda herhangi bir kelimenin asıl şeklinde bulunmayan bir sesin çeşitli sebeplerle sonradan ortaya çıkmasına ses türemesi denir. Ses türemesi, kelime başında, ortasında ve sonunda ortaya çıkabilir.
a) Başta ses türemesi:
-ur- >vur-, limon >ilimon, gibi.
b) Ortada ses türemesi:
-sabr > sabır, bahçe-y-e (“y” yardımcı ses.) gibi.
c) Sonda ses türemesi:
-gelirken > gelirkene arabayla > arabaylan, vb.
Ses Düşmesi
Başta, ortada ve sonda görülen bir ses olayıdır.
Başta ses düşmesi
Başta hem ünlü hem de ünsüz düşmesi görülebilr.
-ısıcak > sıcak, yürek >ürek
Ortada ses düşmesi
Orta hece ünlüsünün düşmesi de denilen bu olay , dilimizde ikiden fazla heceli kelimelerde orta hecenin vurgu bakımından zayıf olması sebebiyle görülür. Dar ünlüler (ı,i,u,ü) ve akıcı ünsüzler (l,m,n,r,y) bu düşmeyi kolaylaştırır:
-süpürüntü > süprüntü, kavuşak >kavşak, oğul-um > oğlum, vb.
Kelimelerin türetilmesi esnasında bazı sessiz harflerin yan yana gelmesi söyleyiş güçlüğüne sebep olduğu için ünsüz düşmelerine rastlanabilir:
-alçak-cık > alça-cık, büyük-cek >büyü-cek, gibi.
Sonda ses düşmesi
Türkçede sonda bulunmayan bazı çift seslerden birinin düştüğü görülür:
-çift > çif, misk > mis, gibi.
Orta Hece Ünlüsünün Değişmesi
Üç ve üçten fazla heceli kelimelerde bazen orta hecenin geniş ünlüsünün (a,e) dar ünlüye dönüştüğe görülür. Bu, orta hecenin vurgusuzluğu ve “y” sesinin daraltıcı özelliğinden ileri gelmektedir:
-başlayan > başlıyan, gelmeyor > gelmiyor, v.b.
Ünlü Birleşmesi
Türkçede iki ünlü yan yana bulunamaz. Özellikle birleşik kelimelerde birinci sözcüğün son ünlüsüyle ikincinin ilk ünlüsü birleşip tek ses haline gelir:
-ne_+ için > niçin, cuma + erte-si > cumartesi, gibi.
Yer Değiştirme (Göçüşme)
Daha çok ağızlarda görülen bir ses olayıdır. Yan yana gelen iki ünsüzün yer değiştirmesi şeklinde görülür:
-kirpik > kiprik, ekşi > eşki, v.b.
Hece Düşmesi
Ses bakımından birbirine benzeyen ve arka arkaya gelen iki heceden birinin düşerek kelimenin kısalması olayıdır. Daha çok birleşik kelimelerde rastlanır:
-pek +iyi> peki, başlayayım > başlayım, v.b.
Konsonant İkizleşmesi
Kelime içinde bir ses bazen iki ses olarak telaffuz edilir. Buna ikizleşme denir:
-ana > anne, elig > elli, gibi.
Benzeşme
Bir araya gelen seslerden birinin diğerini kendisine benzetmesidir. Bir ses başka bir sesi beş yönden kendisine benzetebilir:
Tonlu – tonsuz benzeşmesi, oluşum noktası benzeşmesi, temas derecesi benzeşmesi, geniz benzeşmesi, düzlük – yuvarlaklık benzeşmesi.
Ses benzeşmesine örnekler:
-ağaç – dan > ağaç – tan, penbe > pembe, yürek> yüregi > yüreği, ben >men, çünki> çünkü, gibi.
Aykırılaşma
Bir kelimede yan yana bulunan aynı cinsten iki sesten birinin farklılaşmasıdır. Benzeşmenin tersidir. Türkçe kelimelerde pek görülmez:
-aşçı > ahçı, attar > aktar, v.b.
Ulama
Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelmesi halinde ilk kelimenin sonundaki ünsüzü ikinci kelimenin başındaki ünlüye söyleyiş esnasında bağlandığı görülür. Kelimeler arasında virgül varsa ulama yapılmaz:
-Çocukannesininelinden tutmuştu.
-Ço – cu – kan – ne – si – ni – ne – lin – den tut – muş – tu.
