İran’ın Siyasi Coğrafyası, Fiziki ve Ekonomik Yapısı

Resmî adı İran İslâm Cumhuriyeti olan bu ülke, Asya’nın güneybatısında yer alır. Kuzeyde Türkmenistan, Hazar Denizi, Azerbaycan, Ermenistan ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, doğuda Afganistan ve Pakistan, güneyde Umman Denizi ve Basra Körfezi, batıda Irak ve Türkiye ile çevrilidir. Basra Körfezi’nde bulunan bir düzineye yakın küçük adayı da kapsar. Türkiye’nin iki katı kadar yer kaplar (1.643.958 km2); nüfusu hemen hemen Türkiye’ninki kadardır (68.920.000). Başkenti Tahran şehridir.

1500’lü yılların başlarında kurulan Safevi Devleti’nin yönetimi 1921’de çıkan bir ayaklanma sonucunda Pehlevi hanedanına geçti. 1970’li yılların sonuna doğru ülkedeki dini liderlerle şah yönetimi arasındaki gerginlik yüzünden halkın ayaklanması sonucunda şahın ülkeyi terk etmesinden sonra 1979’da İran İslâm Cumhuriyeti ilân edildi. 1980’de Irak’ın, ülkenin güneyindeki petrol üretim merkezinin işgaliyle başlayan İran-Irak Savaşı 1988’de sona erdi.

İran adı, Persler tarafından verilmiş olup, Farsça aryanamdan gelişen bir sözcüktür ve anlamı Arilerin Ülkesi demektir. Batılılar bölgeye Persia ya da Persis diyorlardı. Ancak Persia ya da Persis sözcükleri, bölgede ülke ya da millet adı olarak hiçbir zaman kullanılmamıştır. Pers ya da Fars, genelde Körfezin doğusundaki eyaletin adı olarak kullanılmıştır. İran adı, 1935 yılından sonra tüm dünya ülkelerine kabul ettirilmiştir.

Fiziki Coğrafya

Yüzey şekilleri bakımından İran, etrafı yüksek dağlarla çevrili bir plato görünümündedir. Kuzeyde Hazar Denizi kıyıları boyunca Elburz Dağları yükselir. Bunların üzerinde bir bölümü hâlâ etkin olan çok sayıda volkanik doruk bulunur; bu dorukların en yükseği, tepesi sürekli karla kaplı Demavend Dağı’dır (5604 m). Güneyde, Türkiye sınırından Bender Abbas’a kadar1800 km boyunca uzanan ve ortalama genişliği 250 km’yi bulan Zagros Sıradağları orta kesimlerde 4500 m yüksekliğe ulaşır. Bu dağların doğuya doğru devamını Mekran Dağları oluşturur. Ülkenin kuzeydoğusunda ise Türkmenistan’dan Pakistan’a kadar Kopet Dağları ile Kuhistan Dağları uzanır.

İran Fiziki Haritası

İran’ın iç bölgeleri geniş çöllerle kaplı yüksek bir platodur. Ortalama 1000 m. yüksekliğindeki bu platonun kuzeyinde Deşt-i Kebir Çölü yer alır. Bunun güneyinde ise Deşt-i Lût Çölü bulunur. Afganistan sınırındaki Seistan çanağı da çöller ve bataklıklarla kaplıdır. İran’da, yalnızca Hazar Denizi’nin güney kıyılarında ve Basra Körfezi ile Umman Denizi kıyılarında genişliği 15-115 km arasında değişen ovalar vardır. Güneybatıda yer alan ve Mezopotamya’nın bir uzantısı olan Huzistan Ovası, ülkenin en büyük ovasıdır.

İran’ın başlıca ırmağı olan Karun, Zagros Dağları’ndan doğar, geniş bir alüvyon ovasında akıp Ahvaz’da ulaşıma elverişli duruma gelir (İran’ın ulaşıma elverişli tek akarsuyudur); daha güneyde Şattülarap’la birleşir. Suları bütün yıl akan öbür üç akarsu, Kopet Dağları’ndan doğan ve Hazar Denizi’nin doğu kesimine dökülen Atrak, Elbruz Dağları’ndan doğup, güney kıyısından Hazar Denizi’ne dökülen Safid ve Azerbaycan’la sınır oluşturan Aras’tır. İran’ın en büyük gölü kuzeybatıdaki Urmiye Gölü’dür; göl yüzeyinin kapladığı alan 5100-6000 km2 arasında değişir.

Ülkenin iklimi yeryüzü şekillerine bağlı olarak değişir. Hazar Denizi ve Basra Körfezi kıyılarında ılımak iklim özellikleri görülür. Ülkenin dağlık alanları ile iç kesimindeki plato ise sert kara ikliminin etkisindedir. Yazlar çok sıcak ve kurak geçer. Ülkenin güneybatısında mayıs-eylül devresinde hızı saatte 100 km’yi aşan 100 gün rüzgârı denilen şiddetli ve sıcak rüzgârlar eser. Bu rüzgârın estiği günlerde sıcaklık çok yükselir. Yağışlar Zagros Dağları’nda ve Elbruz Dağları’nda 1270 mm’nin üstünden orta platonun güneydoğu kesimlerinde 50 mm’nin altına kadar değişir. İran’ın yaklaşık % 10’u ormanlarla kaplıdır. İklime bağlı olarak ormanlar da ancak yağış alan dağlık alanlarda görülür. Özellikle Hazar kıyısındaki Elburz Dağlan’nın yamaçlarında gür orman örtüsü bulunmaktadır. Zagros Dağları’nın bir bölümü de, çeşitli ağaçlar ve fundalıklarla kaplıdır. Ülkenin daha kurak kesimleri genellikle bitki örtüsünden yoksundur.

Nüfus ve Yerleşme

İran’ın etnik yapısı oldukça karmaşıktır. Nüfusun yaklaşık % 66’sı Fars asıllılardan, % 25’i çeşitli Türk boylarından, %9’u ise diğer azınlıklardan oluşur. En kalabalık Türk topluluğu olan Azeriler, Türkiye ve Azerbaycan sınırında yer alan Güney Azerbaycan bölgesinde çoğunluğu oluştururlar. Türk kökenli öteki iki topluluk Şiraz’daki Kaşkaylar ile Horasan’daki Türkmenlerdir. İran halkının, % 98’i Müslüman, Müslümanların % 93’ü de Şii’dir (Şülik resmî devlet
dinidir). Ülkenin resmî dili Farsçadır.

İran’da doğal nüfus artış hızı oldukça yüksektir (binde 35). Bu artış hızıyla ülke nüfusunun 20 yıl sonra iki katma ulaşacağı hesaplanmaktadır. Nüfus yoğunluğu km2 başına 42 kişidir. Toplam nüfusun % 35’i kırsal yerleşmelerde yaşar; % 10’u ise hâlâ göçebe hayat sürer. Nüfusun dağılımı son derece dengesizdir. Ülkede, nüfus dağılımı su kaynaklarıyla yakından bağlantılıdır. Nüfusun en yoğun olduğu yöre, nemli Hazar bölgesidir; bunun ardından giderek kuraklaşan alanlar gelir:

İran Siyasi Haritası

Kuzeybatı Zagros bölgesi (Tebriz kenti buradadır), Orta Zagros bölgesi (İsfahan, Hemedan ve Kirmanşah) ile başkent ve en büyük k ent o lan Tahran’ı kapsayan alan. Kurak doğu ve güneyde, Abadan, Meşhed ve Şiraz kentlerindeki yoğunluklar dışında nüfus seyrektir. Elbruz dağlarının güney eteklerinde kurulmuş olan başkent Tahran (11,5 milyon nüfus, 2004), ülkenin en büyük kentidir. Diğer önemli şehirleri, Meşhed (1.990.000), İsfahan (1.381.000), Tebriz (971.000), Şiraz (848.000), Ahvaz, Kirmanşah, Abadan ve Kum’dur.

Ekonomik Coğrafya

Etkin nüfusun yaklaşık dörtte biri tarımla uğraşmakta ve toplam ulusal gelirin beşte bire yakını tanm sektöründen sağlanmaktadır. Ülke topraklarının % 9 kadarı tarıma elverişlidir. Tarımda en büyük sorun sulamadır. Başlıca tarım bölgeleri, Hazar Denizi kıyıları, iç bölgelerdeki vadiler ve Umman Denizi kıyılarıdır. Hazar Denizi kıyılarının başlıca tarım ürünleri, çay, pamuk ve pirinçtir. İç kesimdeki vadilerde özellikle Horasan bölgesinde buğday, pamuk, haşhaş ve tütün ekimi önemlidir. Güneydeki Umman Denizi kıyılarının başlıca ürünü hurmadır. Ülkede ayrıca şeker kamışı, şeker pancarı, elma, turunçgiller, üzüm ve çeşitli sebzeler de yetiştirilir. Ancak tarım üretimi, nüfusu hızla artan ülkenin gıda gereksinimini karşılamaktan uzaktır. İran topraklarının yaklaşık % 27’sinin çayır ve otlaklarla kaplı olması, ülkede hayvancılığın gelişmesine yol açmıştır.

Hayvancılık kesiminde daha çok göçebe hayvancılık hâkimdir. Yetiştirilen başlıca hayvanlar koyun, keçi ve sığırdır. Dünyaca ünlü karakul koyunları İran’da da yetiştirilmektedir. Ülke alanının % 11’ini kaplayan ormanlardan yılda 7 milyon m3 civarında tomruk üretilir. Basra Körfezi’nde ve Hazar Denizi’nde dış satıma yönelik olarak balıkçılık gelişmiştir. Hazar Denizi’nde tutulan mersin balığından İran’ın ünlü havyarı elde edilmektedir. Basra Körfezi kıyılarındaki halkın önemli gelir kaynaklarından biri de inci üretimidir. Hazar kıyı ovalarında bol miktarda yetişen dut ağaçları, ipekböcekçiliğinin gelişmesine yol açmıştır.

Madencilik İran ekonomisinin belkemiğini oluşturur. En önemli yeraltı kaynakları, petrol ve doğal gazdır. Ülkede ayrıca, bakır, demir, kömür, krom, kurşun, çinko, barit, bor tuzu ve değerli taşlar da çıkarılmaktadır. Ancak, bu madenlerin üretim miktarları nispeten azdır. Petrol yataklarının çoğu güneybatı kesiminde özellikle Huzistan bölgesinde, bir bölümüyse Basra Körfezi’ndedir. Ülkenin başka kesimlerinde de başka yataklar bulunmuştur. Yılda ortalama 180 milyon ton petrol üretilen ülkede, daha 50 yıl yetecek kadar petrol bulunduğu hesaplanmaktadır. İran, 9800 km uzunluğunda petrol ve doğal gaz boru hattına sahiptir.

Günümüzde İran’da, sanayinin millî gelirdeki payı tarımınkinden büyüktür, ama eskiye oranla bu dalda daha az işçi çalışmaktadır. Başlıca sanayi dalları, petrol arıtılması ve petro-kimya sanayisi gibi petrolle ilgili dallardır. En önemli petrol arıtma merkezi, Abadan’dır. Demir-çelik üretimine 1973’te başlamıştır (İsfahan’da bir çelik fabrikası vardır) ve üretilen çelik otomobil, otobüs, kamyon, buzdolabı, elektrikli araç-gereç yapımında kullanılmaktadır. Ülke genelinde, gıda, tütün, cam, çimento, sabun ve gübre fabrikaları da vardır. İran el sanatında (halı dokumacılığı, çanakçömlek, mücevherat vb.) çok ünlüdür. Ülkenin en önemli yapım endüstrisi merkezleri Tahran, İsfahan (özellikle dokuma endüstrisi) ve Tebriz’dir.