Enderun Mektebi, esas olarak Hıristiyan tebaadan alınan yetenekli çocukları (devşirme oğlanları) iyi ve güvenilir devlet adamı ve asker yapma amacını güdüyordu. İlk teşkilâtı II. Murat’a kadar çıkar, fakat düzenlenme ve geliştirilmesi Fatih ile başlar. Çalışmasını 1909’a kadar sürdüren Enderun Mektebi, Türk eğitim tarihinde çok önemli bir yer tutar ve dünya eğitim tarihinde de Türklerin bir katkısı olarak belirtilir.
Osmanlı devlet yönetimi bir yandan medrese çıkışlı ulemâya, öte yandan Enderun Mektebi’nin kul sistemine dayanıyordu. Başka deyişle, en önemli yönetim makamlarına ancak bu iki kanaldan yetişenler getiriliyordu. Bu iki kanaldan kul sisteminin özel bir önemi vardı.
Padişah, devlet gücünü yalnızca kendisine mutlak şekilde bağlı, sadık, minnet duygularıyla dolu, aynı zamanda çok iyi yetişmiş ve yetenekli kişilere teslim edebilirdi. İşte Enderun bu amacı gerçekleştiren, yöneticilerin bir kısmını yetiştiren bir okul idi. Yoksa bu mektep, Hıristiyan halkı İslâmlaştırma amacı gütmüyordu. Öğrencilerin sağlandığı devşirme usulü aşağıda görülecek bazı sınırlılıklarla dar tutulduğu için, bunun Hıristiyanların İslâmlaşması ve Türkleşmesindeki etkisi pek az olmuştur.
Aynca Osmanlılar, özellikle yükselme dönemlerinde, ırk ve dini ne olursa olsun, yetenekli insanlara daha çok değer verip onlara gelişme ve yararlı olma imkânları tanımışlardır. Bu, Osmanlıların sadece devlet yönetimi ile ilgili düşünce ve tutumlarını değil, genel olarak insan anlayışlarını, insanın eğitimine verdikleri önemi de gösterir.
Devşirme usulünde ortalama 40 evden 1 çocuk alınır, evli gençler, ana-babası ölenler, bir evin tek çocuğu olanlar vs. alınmazdı. Zekâ durumları ve fizikî görünüşleri özellikle göz önünde tutulurdu. Zamanla Türklerden de devşirme yapıldı. Devşirme oğlanları ya da acemi oğlanlar denen bu çocuklar, Türk-İslâm hayatını öğrenmeleri için Anadolu’da Türk çiftçi ailelerinin yanına verilirdi. 3-5 yıl sonra acemi oğlanlar mekteplerine getirilir, askerî ve temel eğitimden geçirilir, yapılan bir seçme sınavı sonunda ancak bir kısmı, Topkapı Sarayı içinde bulunan Enderun Mektebine alınır, bunlara iç oğlanlar denirdi.
Sarayın Enderun halkını devşirme denilen bazı hırıstiyan tebaa çocukları ile harplerde esir alınıp yetiştirilen gençler ve gönüllüler meydana getirmekteydi. Bunlar devşirme kanununa göre sekiz ilâ onsekiz yaşları arasında toplanıp, bunlar içerisinden boylu, gösterişli, ahlâklı ve zeki olanları önce Edirne Sarayı, Galata Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı gibi saraylarda tahsil ettirilip Türk-İslâm âdet ve geleneklerine göre yetiştirilir, bundan sonra Enderun’daki ihtiyaca göre büyük ve küçük odalar verilerek orada da tahsile devam edip saray âdap ve erkânını öğrendikten sonra yeteneklerine göre Seferli, Kiler ve Hazine odalarına, zamanları gelince de kapıkulu süvarisi olarak dışarıya çıkarılırlardı. Bu odaların en ilerisi Hasoda idi ki, asıl Enderun ağaları bunlardı. Enderun halkından olan rikâbdarlar, padişahın çizme ve pabuç hizmetlerini; çukadarlar, kaftan, kürk ve yağmurluğunu taşıma ve giydirme hizmetlerini görürler, ayrıca çaşnıgirler, padişahın yemek işlerinde; cündiler, kemankeşler ve silahtarlar ise ata binme, yay çekme ve silah kullanma sanatlarını öğrenirlerdi.
Enderun’da asıl teşkilâtın başlangıcı II. Murad zamanında yapılmış, Fâtih Sultan Mehmed devrinde de teşkilât genişletilmiştir, Burada yapılan eğitim, iyilik, doğruluk, dini konular ve fen bilgileri şeklinde yürütülmüştür. Dolayısiyle burası devletin mülkîye mensuplarının yetiştirildiği bir okul hüviyetini taşımıştır.
Acemi oğlanlar anadillerini, asıllannı, ailelerini unutmazlardı. Onlar devşirilirken adı, baba ve annesinin adı, köyü vs. bir deftere yazılırdı. Bu konuda en çarpıcı örnek Sokullu Mehmet Paşa’dır. O, 1557’de Sırp Patrikhanesi’ni yeniden canlandırmış, kardeşini de patrik olarak atamıştı. Görülüyor ki, iki Sırp kardeşten birisi devşirilip Müslüman ve Osmanlıya Sadrazam olmuş, devşirilmeyen ötekisi kendi dininde kalmış ve Sırp kilisesinin başına patrik olarak geçmiş, iki kardeş arasında ilişki sürmüştür.
Enderun Mektebinde eğitim üç şekilde yapılırdı:
- Hizmet yoluyla: Sarayda yedi oda içinde çeşitli hizmetler yoluyla yapılan eğitim öğretimdir. Bu odalar şunlardır: Küçük, Büyük, Doğancılar, Seferli, Kiler, Hazine, Has oda.
- Kuramsal alanda: Enderun’da, yüksek medreseler düzeyinde kitabî bir eğitim öğretim de yapılırdı. Ayrıca, medreselerde bulunmayan Türkçe, Farsça, Edebiyat, Tarih, Matematik de okutulurdu.
- Beden ve sanat eğitimi: İç oğlanlarına, yeteneklerine göre ok ve cirit atma, ata binme, güreş gibi sporlar yaptırılır, musikî, şiir, hat, minyatür, resim, cilt gibi sanatlar öğretilirdi.
Enderun mektebi pek çok sadrazam, vezir, ordu komutanı, vali, hatta şeyhülislâm yetiştirmiştir.
