Bu Yazıda Neler Var?
Bir kutuya yatırılmış veya çengele asılmış bir kukla gördüğümüz zaman, onu tahtadan veya bezden yapılmış, hareketsiz bir nesne sanırız. Oysa aynı kukla, daracık tiyatro sahnesinde kuklacının sayesinde gözlerimizin önünde canlanır; tiyatro mucizesi gerçekleşerek kişiliği hayat bulur.
Polis, elinde tabancası, öfkeli bakışlarıyla hırsızı kovalar; İbiş hem güldürür, hem ağlatır. Bu serüvenlere kendilerini kaptıran küçük seyirciler, olayı gerçeklen yaşar, kahramanı uyarmak için bağırır, çağırır veya onun “başarılarını” alkışlarlar.
İpli Kukla ve El Kuklası
İpli kukla hiç kuşkusuz en eski kukla türüdür. Bu kuklanın genellikle dirsek ve dizleri eklemli olan kolları ve bacakları, tahta gövdeye menteşelerle tutturulmuştur. Tahtadan, kartondan veya pişmiş topraktan yapılan baş ise, rahatça dönebildiği bir boşluğa sokulmuştur.
Bacaklar (hareketleri daha doğal görünsün diye tabanları kurşunludur) iplere asılmıştır. Bu ipler de daha kolaylıkla oynatılmalarını sağlayan, hamut veya istavroz denen bir araca bağlıdır.
El kuklası daha basit bir teknikle oynatılır: Kuklacı onu eldiven gibi eline geçirerek oynatır. İşaretparmağı başın içine, başparmak kuklanın bir koluna, ortaparmak da öbür koluna girer.
Gümüş İskelet
Eski Yunanistan’da ipli kuklalar çok yaygındı ve hem çocukları, hem büyükleri eğlendirir di. Zenginler şölenlerinde kukla gösterileri de düzenlerlerdi. Yunan kültürünün birçok öğesi gibi kuklalar da Romalılar tarafından benimsendi. Yazar Petronius bazı şölenlerde yaşama zevkini canlandırmak için konukların önünde küçük bir gümüş iskeletin oynatıldığını anlatır.
Avrupa’da Kukla
Ortaçağ’da kukla tiyatroları bütün Avrupa’da dolaşır ve kahramanlık öykülerinden esinlenmiş büyük destanları sahneye koyarlardı. Bu gelenek, İspanya’nın ve İtalya’nın bazı bölgelerinde (özellikle hâlâ Şarlman’nın [Büyük Kari] veya Haçlı Seferleri’nin öykülerinin sahnelendiği Sicilya’da) bugün de yaşar.
Fransa’da kuklacılara, din tarihinin başlıca olaylarını anlatmak üzere, kiliselerin avlusunda gösteri yapma izni de verilmişti.
Sonra, Rönesans’tan itibaren, kukla gösterileri giderek daha geniş ölçüde öteki tiyatro türlerine yaklaştı. Ünlü Pulcinella tipi bu dönemde ortaya çıktı.
Türk Kuklası
Kukla, Türkler’in en eski seyir oyunudur. 17. yüzyıla kadar Türkler arasında bu oyun hayal, korçak, kudurcuk vb. sözcükleriyle belirtilirdi. Kukla Karagöz’den ve “gölge oyunu”ndan daha eskidir. Türkler Anadolu’ya gelmeden önce bu oyunu biliyorlardı. Özbekistan ve Türkistan’da ipli kuklaya çadır hayal, el kuklasına kol korçak deniyordu. 16. ve 17. yüzyılda yapılan şenliklerle ilgili belgelerde ve Evliya Çelebi’de “ayak kuklası” sözleri geçtiğine göre, Türkler’de birçok kukla türü bulunduğu anlaşılmaktadır. Leyni’nin Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan Sumame’sinde “araba kuklası”mn bir resmi de vardır. Bu tip kukla oyununda, büyük boy kuklalar, dışarıdan gözükecek biçimde bir arabanın içine yerleştirilir, kuklacı arabanın içine gizlenerek el kuklası veya ipli kukla tekniği ile bunları hareket ettirirdi. Osmanlılar’da dev kuklalar da vardı. Çoğunlukla iki başlı olan bu kuklalar, içine giren insanlarca hareket ettirilirdi.
Baş Kukla: İbiş
Avrupa kuklası Türkiye’ye, ünlü İngiliz kuklacı Thomas Holden’in 19. yüzyılın ikinci yansında İstanbul’da verdiği temsillerle girdi. İpli kuklaya bu yüzden Holden kuklası diyenler çoktur. Türkiye’de ipli kukla sözsüz oynatıldığı halde, tuluat tiyatrosunda kullanılan el kuklası sözlüdür. Kişileri de tuluat tiyatrosunun kişilerine benzer. Türk kuklasında baş kişiler İbiş ve İhtiyar’dır.
Başında, püskülü sağa sola oynayan bir fes bulunan İbiş, Türk gölge oyunundaki Karagöz ile ortaoyunundaki Kavuklu’ya karakter bakımından benzerse de onlardan farklıdır, ibiş tipini Meddah İsmet yaratmış, ünlü tuluatçılardan Abdürrezzak, Kel Hasan ve Naşit de bu tipi geliştirmişlerdir.
İbiş, genellikle oyunun ikinci baş kişisi olan varlıklı İhtiyarın yanında uşaktır; kurnaz ve hazırcevap olan bu uşak kaba bir dil kullanır, yanlış anlamalar, açık-saçık sözler, çift anlamlı deyimler söyler.
İbiş ile İhtiyar
Pulcinella’dan Petruşka’ya
16. yüzyılda İtalya’da doğan kukla baş kişisi Pulcinella, Fransa ’da Polichinelle oldu. Birçok yazar onu kullanarak taşlama oyunları yazdılar. Ünü Avrupa ’ya yayıldı: İngiltere’de Punch, Avusturya ve Almanya’da Kasperle, Ispanya’da Don Cristobal Pulichinela (ozan F. Garda Lorca onun için bir eser yazdı) ve nihayet, Rusya’da Petruşka ortaya çıktı. 20. yüzyılda Igor Stravirıski ünlü kuklayı canIandıran Petruşka balesini yarattı.
