Bu Yazıda Neler Var?
Kervansaraylar ve Hanlar Nedir Ne İşe Yarar?
ULAŞIMIN kervanlarla yapıldığı eski çağlarda büyük ve ana yolların kavşaklarında, kervancıların ve yolcuların konaklayıp dinlenmeleri için, belli aralıklarla konaklama yerleri yapılırdı. Bunların büyük yollar üzerinde olanlarına kervansaray, yollar üzerinde veya şehir içinde olan daha küçük örneklerine han denir.
Eski Türkler’in konaklama amacı taşıyan yapılar yaptıkları bilinmektedir. İslamiyet ile birlikte yayılmacı bir politika izleyen Araplar’ın da askerlerin barınması için ribat adı verilen küçük kaleleri vardı. Sınırlar ilerledikçe bu ribatlar kale özelliklerini kaybettiler ve birer konaklama yapısı işlevi görmeye başladılar. Böylece Türk yapı sanatı ile İslam dinini yayma düşüncesi taşıyan kervansaraylar ortaya çıktı. Bu yapıların daha sonraki örnekleri de savunma yapılarına benzemekteydi.
Günümüze kadar gelebilen ilk kervansarayları Gazneliler ve Karahanlılar yapmıştır. Daha sonra Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar kervansaray yapımına devam etmişlerdir. Bu kervansaraylar barış zamanında kervan ve yolcu konaklamasında; savaş zamanında ise askerlerin barınması için kullanıldılar.
Kervansaraylar nedir ne işe yarar?
Kervansaraylar kentlerden uzakta yapılmış büyük tesislerdi. Bir kervan bir kentten ayrılıp belli bir süre gittikten sonra ilk kervansaraya ulaşır, kervandaki insanlar orada geceleyerek barınır, gerekiyorsa hasta ve yorgun hayvanlar yedekleriyle değiştirilirdi. Şiddetli kışlarda veya eşkıya tehlikesi halinde bir veya birkaç kervanın aynı kervansarayda uzun süre beklemesi de mümkündü. Bu bakımdan kervansarayların doğanın şiddetli etkilerine, gerektiğinde eşkıya baskınlarına karşı koyacak nitelikte olması, kalabalık kervanları barındıracak ve gerektiğinde aylarca doyurabilecek yiyecek, yakacak ve su depolarına sahip bulunması gerekirdi. Buralarda araba onarım atölyeleri, nalbant dükkânları, at ve öküz ahırları, kahveler, kısacası yolcuların her türlü ihtiyacını karşılayacak bütün tesisler bulunurdu.
Sultanhanı nedir ne işe yarar?
Kervansarayların en çok geliştiği dönem Selçuk ve Moğol imparatorluklarının Yakın ve Ortadoğu’ya egemen olduğu dönemdir. Bu devletler ticaret yollarının güvenliğine büyük önem verdikleri için imparatorluk içindeki anayollar üzerinde, kırsal alanlarda ve kentlerde birçok kervansaray ve han yaptırmışlardı.
Özellikle Anadolu Selçuklu Sultanlığı ve Osmanlı İmparatorluğu zamanında kervansaraylara büyük önem verilmişti. Selçuklular zamanında Denizli’den Erzurum ve Kars’a, Kütahya’dan Malatya ve Ahlat’a, Antalya’dan Sinop ve Samsun’a kadar birçok kervansaray yapılmıştır. Son tespitlere göre bunların sayısı yalnız Anadolu’da 100’e yakındı. Osmanlılar da üç kıtada bunlara yenilerini eklemişlerdi. Ne var ki, bunların çoğu kerpiçten olduğu için zamanımıza kadar dayanamayıp yok olmuştur. Ama kaim taş bloklardan yapılanlar günümüze kadar ayakta kalabilmiştir. Bunların en güzel örneklerinden biri olan Aksaray yakınındaki Sultanhanı zengin mimarisi, taş kesme tekniğindeki inceliği ve sosyal hizmetlere uygun düzeniyle bugün de hayranlık uyandıracak niteliktedir.
Anadolu Selçuklularının kervansarayları han ya da sultanhanı olarak da adlandırılır. Bunların Türkistan’daki örnekleri gibi dört eyvanlı, üstü açık avlulu yapılanları da vardı. Buna örnek olarak Antalya’ya 13 km uzaklıkta bulunan Sultan I. İzzettin Keykavus tarafından yaptırılan Evdir Han gösterilebilir. Avlusu olmayan üstü örtülü bir tür ise Anadolu’ya özgüdür. Sultan II. Gıyasettin Keyhüsrev tarafmdan Antalya – Alanya yolu üzerinde yaptırılan Şerezfa Han gibi tek sahınlı bir örneği de günümüze kadar gelmiştir. Bazı büyük kervansaraylarda şahın sayısı beşe kadar çıkmaktadır.
1239’da Antalya-Burdur yolu üzerinde yapılmış İncir Han, 1246’da yapılan Susuz Han ve Konya – Ankara yolu üzerinde 1330’da yapılan Horozlu Han beş sahınlı kervansaraylardır. Birinci ve İkincinin karışımı olan üçüncü tip ise ikiye ayrılır. Birincisi avlulu bölüm ile üstü örtülü bölümün uç uca eklendiği türdür. I. Alaeddin Keykubat tarafından Aksaray yakınında yaptırılan Sultan Han bu türe girer. İkinci tip ise avlulu bölümle kapalı bölümü kaynaştıran türdür. Buna örnek I. Alaeddin Keykubat tarafından yaptırılan 1232 tarihli Antalya – Alanya yolu üzerindeki Alara Han’dır.
Şehirlerarası yollarda bulunan kervansaraylar Osmanlı döneminde önemini yitirmiş ve yerini kent içi konaklama yapılarına bırakmıştır. İran’da ise 17. yüzyıla kadar İsfahan yakınında Şebil Kervansarayı, Isfahan – Şiraz yolunda Dehbid gibi kare ve sekizgen planlı kervansaraylar yapılmıştır.
Kervansaraylar kaim ve yüksek duvarlı yapılardır. Duvarları boyunca ve köşelerinde payanda kuleleri olur. Yapı kütlesinden hem yukarı hem de dışarı taşan görkemli bir tek kapıdan içeri girilir. Avluda veya kapı girişinde kemerler üzerinde mescitler bulunur. Mescidin yerden yüksekte ve kemerler üstüne yapılmasındaki amaç giriş çıkışın engellenmemesiydi. Hamam da yine avluya bakardı. Sahınlara ayrılan kapalı bölümü ortadaki bir fenerden ışık alır. Selçuklu kervansarayları görünüş ve mimari açıdan en güzelleridir. Bunlar çok gösterişli mekân yapılardır. Kervansaraylarda Selçuklu taş dekorasyonunun en ince ve en güzel sanatı ortaya çıkar. Selçuklu kervansarayları en gösterişli gotik katedralleri hatırlatan çok kuvvetli bir mekân etkisi bırakırlar, özellikle Kayseri yakınındaki Sultan Han’ın kapalı hol kısmında bu benzerlik görülür.
Hanlar nedir ne işe yarar?
Hanların şehir içinde olanları, sadece yolcuların ve hayvanların barınmasına yarayan basit konaklama yerleriydi. Bu çeşit hanlar bugün bile Anadolu’daki şehir ve kasabalarda pazara gelen köylüler için hizmet görür.
Ama eskiden anayollar üzerinde bulunan kervansaraylar kadar görkemli ve geniş örgütlü olmamakla birlikte, onlar gibi kervanlara hizmet eden hanlar da çoktu. Bu yüzden çoğu zaman han ve kervansaray adı eş anlamda kullanılmıştır. Nitekim sultanların yaptırdıkları kervansaraylara halk arasında Sultanhanı denir.
