Kariye Camisi Hakkında Her Şey
16. yüzyılda camiye çevrilen son Bizans dönemi yapısı, İstanbul’da Edirnekapı semtinde, surların hemen içinde ve Tekfur Sarayı yakınındadır.
Eski adı, Khora Manastır Müzesidir.
İlk kilise, Costantinus surlarının dışında, Khora Manastın’na bağlı olarak yapılmıştı. Daha sonra Theodosius surlarını içine alan kiliseden günümüze hiçbir kalıntı ulaşmamıştır. İlk yapıya ilişkin bilgiler kesinlik kazanmadı. Ancak kaynaklardan Khora Manastın’na kapatılan Krispos’un bu yapıyı genişlettiği bilinmektedir ve 7. yüzyılda burada bir kilisenin varlığı kesinleşmiştir. Aleksios Komnenos döneminde yenilenen kilise Yunanhaçı planmda, geniş dört kemere oturan tek kubbeli bir yapıydı. Daha sonra Aleksios Komneııos’ın oğlu tsaa- kios Komnenos kiliseyi yeniden yaptırdı, batısındaki iç narteks de taşıyıcı özellikleri de gözönünde bulundurularak kemerlerle dört bölüme ayrılıp iki kubbeyle örtüldü, doğusuna bema ve yarım daire biçiminde abdisa eklendi.
Latin işgalinden zarar gören yapı, İmparator Andronikos’un dostu, dönemin önde gelen devlet adamlarından, aynı zamanda bir tarih yazarı ve hümanist olan Theodoros Metokhites (1315-1321) tarafından onanmdan geçirildi. Kilisenin çökmüş olan kubbesi yeniden yapıldığı gibi, önüne bir dış narteks, kuzeyine bir yan nef, güneyine de bir yan kilise eklendi. Bütün duvarlar mermer levhalarla, duvarların üst bölümleri, kemerlerin, tonozların, kubbelerin içleri, pandantiflerin üstleri mozaiklerle; yan kilisenin duvarlarıyla tavanı fresklerle bezendi.
Kentin Osmanlılar’ın eline geçmesinden sonra II. Bayezid’in sadrazamı Atik Ali Paşa, kiliseyi camiye çevirttiyse de (1511) manastırın öbür yapılarına dokunulmadı. 18. yüzyılın ilk yarısında Kız- larağası Beşir Ağa camiyi onarttı; bir imaretle bir de mektep ekletti. Ancak o dönemden yalnızca caminin solundaki türbe kaldı. Cumhuriyet döneminde Vakıflar ve Amerikan Bizans Enstitüsü’nce onarılan yapı, müze olarak ziyarete açıldı.
Ana ibadet mekânının güneyindeki yan kilisenin (Parekklesion) doğu ucu da yanm daire planlı bir apsisle sona erer.
Parekklesion’un ortasında ikinci büyük kubbe yükselir. Ana ibadet yerinin batısında iç narteks uzanır. Kuzey ve güneydeki uçlarının üstünde yüksek kasnaklı küçük bir kubbenin yer aldığı bu ince uzun yer, doğu duvarındaki iki kapıyla ana ibadet yerine, batı duvarındaki bir kapıyla da dış nartekse açılır. Dış narteks batıda yapının bütün eni boyunca uzanır. Güneydoğuda, Parekklesion’la birleştiği köşede, tek şerefeli bir minare yapılmıştır.
Yapının beden duvarları taş ve tuğlayla almaşık olarak örülmüş, kemerleri tuğlayla oluşturulmuştur. Kariye Camisi son dönem Bizans mozaiklerinin de en güzel örneklerini barındırır. Bunlar doğal, canlı, hareketli, yüzleri ifadeli ince uzun figürleriyle kırmızı ve özellikle maviye ağırlık veren renk kullanımıyla, arka planın da boş bırakılmayıp çeşitli ayrıntılarla doldurulduğu derinlikli kompozisyon anlayışlarıyla Bizans sanatındaki bir rönesansı yansıtan yanıtlardır. Dış narteksteki mozaikler Hz. Isa’nın, iç nar- tekstekiler Meryemana’nın yaşamındaki olayları, Parekklesion’daki freskler de Kitabı Mukaddes’ten alınmış çeşitli sahneleri canlandırır.
Kariye Camisi’nin içi, büyük ölçüde kasnaktaki pencerelerden giren ışıkla aydınlanır. Ayrıca apsisin da İnce, uzun ve üzeri kemerli üç penceresi vardır.
