Bu Yazıda Neler Var?
Bozkır ve çöl bölgelerinde buharlaşma miktarı, yağış miktarının çok üzerindedir, bu nedenle toprakta su açığı fazladır. Ayrıca kurak ve yarıkurak sahalarda yer yer dış drenajla bağlantısı olmayan birçok kapalı havza ve depresyon bulunur. Bu alanlarda kayaların çözülmesinden hasıl olan malzemeler, geçici akarsular tarafından taşınarak havzaların tabanında birikir. Böylece havzaların tabanında suların buharlaşması ile suların içerisinde çözünür halde bulunan halojen grupları, özellikle tuzlar çökelir.
Toprak Reaiksiyonunu asit, nötral ve alkalilik özelliklerini gösteren tablo
Sığ göl havzalar, ve playaların son derece düz olan tabanlarında suların buharlaşması, ile terk edilen tuzlar, çok defa ince bir tabaka hâline gelir. Nitekim ABD de Utah’daki, Great Salt Lake (Büyük Tuz Gölü) düzlüklerinin tuzla kaplı alanlarında otomobil yarışları bile yapılır.
ABD’nin güney- batısındaki birçok playa gölünde soda (Na2C03), boraks (Na2B407); kloritler (NaCI, CaCI2, MgCI2) ve diğer tuzlar bulunur. Aynı özellik gösteren alanlar İç Anadolu da, İran da, Afrika’nın kuzeyinde özellikle Büyük Sahra’ da ve Türkistan da görülür. Playaların iç kısımlarında kalın ve saf tuzların bulunduğu sahalarda, kelimenin tam karşılığı ile toprak yoktur. Halomorfik toprak, yukarıda sözü edilen havzaların kenarlarında kil ve millerin baskın olduğu ve halojen gruplarının aşırı miktarda bulunduğu topraklardır.
Halomorfik toprakların gelişmesinde hâkim olan pedojenik süreç tuzlaşmadır (salinizasyon). Bu topraklar iki ana gruba ayrılır: 1. Tuzlu topraklar (Saline soil, Solonçak, solonchak) ve 2. Alkali (solontez) topraklar.
Tuzlu topraklar (Solonçak veya Beyaz alkali topraklar)
Bu topraklar, klorit, sülfat, karbonat, sodyum bikarbonat, kalsiyum, magnezyum ve potasyum ihtiva eder. Topraklardaki başlıca katyonlar; kalsiyum, magnezyum ve sodyumdur; ancak sodyum nadiren de olsa çözeltideki katyonların yarıdan fazlasını oluşturur; sodyum, toprağın kolloidal fraksiyonları tarafından önemli derecede absorbe edilmemiştir.
Bu toprakların pH değeri 8.5 ve altındadır; değişebilir sodyum yüzdesi % 15’den azdır. Toprak yüzeyi üzerinde beyaz kabuk sık sık oluşur ve tuz Çökelleri bazen toprak içerisinde de bile bulunur. Öte taraftan, açık renkli ve zayıf olarak gelişmiş horizonlara da sahip olan bu topraklar üzerinde bilindiği gibi, tuza karşı dayanıklı (halofit) ve tuzu seven (halofil) ot, çalı ve bazen de ağaçlardan oluşan bitki türleri yetişir. Sulamayla tuzlar uzaklaştırılmadıkça, bu topraklar üzerinde tarım yapmak mümkün değildir.
Tuzlu-Sodik (Alkali) topraklar
Bu gruptaki topraklar, yüksek miktarda çözünebilir tuzlarla karakterize edilir, fakat değişebilir sodyum yüzdesinin % 15’den fazla olması ile tuzlu topraklardan faklıdır. Toprakta çok miktarda çözünebilir tuzlar olduğunda, kolloidlerdeki yüksek sodyum miktarı, topraktaki karışmayı engeller ve toprağın pH’ı nadiren 8.5 i aşar. Bununla beraber çözünebilir tuzlar, toprağın alt horizonlarında yıkanmak suretiyle geçici olarak taşınırsa, pH 8.5’in üzerine çıkar ve sodyum kolloidlerinin dağılmasına sebep olur; böylece elverişsiz bir strüktür meydana gelir. bu strüktür, suyun toprakta yayılmasını ve kök gelişmesi engeller.
Üst toprakta çözünebilir tuzların yukarıya doğru hareketi pH’ı düşürür ve kolloidler, küçük parçacıklar hâlini alır. Bu toprakların ıslah edilerek tarıma alınması zordur Nitekim topraktaki çözünebilir tuzların ve değişebilir sodyumun kök zonundan uzaklaştırılması gereklidir. Bu toprakların drene edilmesi ve bol su verilerek yıkanması tuzlu olmayan sodik topraklara dönüşmesini sağlar. Ancak tuzlu toprakların yıkanması son derece zordur. Drenajı iyi olmayan alanlarda tekrar tuzlaşma meydana gelir.
Alkali Topraklar (Solonetz ve Siyah alkali topraklar)
Halomorfik toprakların diğer bir grubunu Alkali topraklar (Solonetz ve Siyah alkali topraklar) oluşturur. Bu topraklarda sodyum tuzları özellikle sodyum karbonat (Na2C03) hâkim durumdadır. Değişebilir sodyum % 15’ten fazladır. pH değeri ise 8.5-10.0 arasında seyreder.
Sodyum, kolloidlerden ayrılarak az miktarda sodyum karbonat teşekkül edilebilir. Topraktaki organik madde fazla miktarda dağılmaya uğramıştır. Böylece organik maddelerin özellikle toprak yüzeyinde dağılması, toprak renginin koyulaşmasını sağlamıştır. Toprak profili, prizmatik yapılı, koyu, sert sütunumsu katların mevcudiyeti ile karakterize edilir. Alkali toprakların tuzları, tuzlu toprakların tuzlarından bir derece kadar farklı kimyasal özellik gösterir. Buna rağmen her iki toprak tipi de aynı sahada bulunur. Alkali topraklar, tuzlu topraklardan bir ölçüye kadar drenajı iyi olan sahalarda yer alır ve daha çok çözünür hâldeki tuzların uzaklaşması (desalinizasyon) ile daha sonra meydana gelir. Alkaliliğe dayanıklı olan bazı ot ve çalı vejetasyonu alkali topraklar üzerinde yetişir. Bu bakımdan alkali topraklar üzerinde bitki örtüsü seyrek ve zayıftır.
İnsanlar ve bazen de doğal olaylar tarafından drenajın sağlanması ile Solonetz topraklardaki tuzlar yıkanmak suretiyle uzaklaşabilir ve bu topraklar Soloth topraklarına dönüşebilirler. Soloth toprakları ise açık renkli olup, yüzey tabakası hafif asittir, sütunumsu yapılı ve ağır bünyelidir, ayrıç koyu kahverengi B horizonuna sahiptir.
Yukarıda sözü edilen halomorfik topraklar; drenajın yetersiz, hatta fena olması ve toprak oluşumunda etkili olan bütün faktörlerin sınırlı kalması ile intrazonal takımda yer alır.
